یا ابالفضل

زندگی زینب پس از حادثه کربلا

پس از حادثه کربلا حضرت زینب (سلام الله علیها)، حدود یک سال و شش ماه زندگى کرد. حضرت در کاروان اسیران، همراه دیگر بازماندگان قافله کربلا به کوفه و سپس به شام برده شد. اگر چه رهبرى بازماندگان بر عهده امام سجاد بود، زینب کبرى (سلام الله علیها) نیز سرپرستی را برعهده داشت. سخنرانى قهرمانانه زینب (سلام الله علیها) در کوفه، موجب دگرگونی افکار عمومى شد. وى در برابر نعره مستانه عبیدالله بن زیاد، آن گاه که به پیروزیش مى‏نازید و مى‏گفت: “کار خدا را با خاندانت چگونه دیدى؟!”

زینب و فرمان قتل امام سجاد توسط ابن زیاد

با شهامت و شجاعت و صف ناپذیرى گفت: جز زیبایى چیزى ندیده‏ام. شهادت براى آنان مقدر شده بود. آنان به سوى قربانگاه خویش رفتند به زودى خداوند آنان و تو را مى‏آورد تا در پیشگاه خویش داورى کند».
آن گاه که ابن زیاد دستور قتل امام سجاد را صادر کرد، زینب (سلام الله علیها) با شهامت تمام، برادر زاده‏اش را در آغوش گرفت و گفت: اگر خواستى او را بکشى مرا هم بکش. به دنبال اعتراض زینب (سلام الله علیها)، ابن زیاد از کشتن امام پشیمان شد. کاروان آزادگان به دمشق رفت. در شام نیز زینب (سلام الله علیها) توانست افکار عمومى را دگرگون نماید.

سخنرانی زینب در بارگاه یزید

جلسه‏اى یزید به عنوان پیروزى ترتیب داده بود و در حضور بازماندگان واقعه کربلا، سربریدة حسین (علیه السلام) را در تشت نهاد و با چوب‌د‌ستى به صورتش مى‏زد، زینب کبرى (سلام الله علیها) با سخنرانى خویش غرور یزید را در هم کوفت و او را از کرده خویش پشیمان کرد. سرانجام یزید مجبور شد کاروان را با احترام به مدینه برگرداند.
در مدینه نیز زینب (سلام الله علیها)، پیام آور شهیدان، ساکت ننشست. او با فریادش مردم مدینه را بر ضد حکومت یزید شوراند. حاکم مدینه در پى تبعید حضرت زینب (سلام الله علیها) برآمد. به نوشته برخى حضرت به شام سفر نمود و در همان جا درگذشت.

وفات حضرت زینب

برخى دیگر گفته‏اند: حضرت به مصر هجرت نمود و در تاریخ پانزدهم رجب سال 62 هجرى درگذشت.
برخی معتقدند بعد از ورود کاروان اهل بیت(علیه السلام) به مدینه، دلیل روشنی نداریم که حضرت زینب از مدینه بیرون رفته باشد، بنابر این در مدینه درگذشت و در قبرستان بقیع دفن شد، اما مکان دفن او در بقیع مشخص نیست، همان طور که شخصیت‌های بزرگ دیگری از اهل بیت(علیه السلام) در بقیع مدفون هستند و مکان قبر آنان مشخص نمی‌باشد.

مدت اسارت حضرت زینب و کاروان اسیران

دربارة مدت اسارت مدت اسارت حضرت زینب و حرکت آنان از شام به مدینه، مرحوم دکتر آیتی بر این باور است که تاریخ حرکت اهل بیت به شام، هنگام رسیدن آنان به دمشق، مدت توقف اسیران در مرکز حکومت یزید، تاریخ حرکت آنان از دمشق به مدینه و هنگام ورود آنان به مدینه، به درستی معلوم نیست.
برخی نوشته‌اند که سر مطهر امام حسین(علیه السلام) روز اوّل صفر به شام رسید و چند روز بعد اسیران وارد شام شدند. روز هشتم ورود اهل بیت(علیه السلام) به شام یزید آنان را احضار کرد و بین ماندن در شام یا رفتن به مدینه آزاد گذاشت، که آنان رفتن به مدینه را انتخاب کردند.

فضه(کنیز حضرت فاطمه (سلام الله علیها) اسیر کربلا

بنابر نقل کتب تاریخی آنگاه که یزید اهل بیت را از شام به طرف مدینه برگرداند، فضه نیز همراهشان بود. چه خصوصیت عمده فضه همراهی با اهل بیت بود; عاملی که همواره اسباب تمایزش از دیگران بود و او را به قله معرفت و کمال سوق داد.
در سفر دوم حضرت زینب (سلام الله علیها) به شام سال 62 ه .ق فضه بار دیگر به همراه ایشان به شام برگشت. او بعد از وفات زینب (سلام الله علیها) نیز در همان شهر ماند و بالاخره خود نیز به دیدار خدا شتافت.
زندگی فضه پس از واقعه عاشورا

به نظر می رسد فضه مدتی نه چندان طولانی بعد از واقعه عاشورا و وفات حضرت زینب زنده ماند; اما برخی نظریه دیگری را مطرح می کنند، عمادزاده می نویسد: فضه بیست سال پس از واقعه کربلا زنده بود و جز به قرآن تکلم نکرده است. اگر فضه ده ساله به خانه فاطمه زهرا (سلام الله علیها) آمده باشد و بیست سال پس از واقعه کربلا درگذشته باشد، باید سن او 90 سال بوده و تولدش حدود طلوع پعثت رخ داده باشد
اینکه فضه 20 سال بعد از واقعه کربلا زنده مانده باشد، بعید به نظر می رسد زیرا هیچ دلیلی بر این موضوع نداریم با این حال می توان سن او را هنگام وفات بین 75 تا 90 سال تخمین زد. بعد از وفات پیکر پاک فضه را در قبرستان باب الصغیر دمشق به خاک سپردند.

مرقد فضه

مرقد فضه کمی بالاتر از مرقد عبدالله بن جعفر صادق و حدود صد متری سمت چپ آن; یعنی در انتهای غربی قبرستان قرار دارد. اتاق و مرقدی که در آن به خاک سپرده شد، گنبدی کوچک به رنگ سبز، دیوارهایش از سنگ سیاه و روی سنگ قبرش چوبین است و با پارچه ای سبز پوشیده شده است.
محدث قمی به نقل از حموی در «معجم » چنین نقل می کند:
«در سمت قبله باب الصغیر، قبر بلال بن حمامه و کعب احبار و سه تن از همسران پیامبر و قبر فضه کنیز فاطمه و ابن درداء و ام الدرداء و … می باشد.» و علامه محقق سابقی معقتد است که همه مورخان در این که جناب فضه در باب الصغیر مدفون است، اتفاق دارند و حتی دو نفر در این باره اختلاف نکرده اند.
بنابر این نظریه، اختلاف در محل خاک سپاری زینب (سلام الله علیها) هم نمی تواند درباره محل قبر فضه تاثیر داشته باشد.

اولین زائر فضه

از اولین زائران وی در بین خاندان اهل بیت می توان از سیده نفیسه همسر اسحاق مؤتمن، فرزند امام صادق (علیه السلام) نام برد که در سال 193 ه .ش به زیارت حضرت زینب رفته بود و فضه را نیز زیارت کرد.
فضه از جمله راویان حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) است. البته باید توجه داشت که از مجموع 29 نفر راوی تنها هفت نفر از زنان توفیق نقل روایت از ایشان را یافته اند که این امر خود می تواند اهمیت نقل روایت بانوان از فاطمه زهرا (سلام الله علیها) را بازگو کند. این زنان عبارتند از:
اسماء بنت عمیس
زینب کبری بنت امام علی (علیه السلام)
سلمی مولاة رسول
ام سلمه (هند بنت ابی امیه) ام المؤمنین
ام کلثوم بنت امام علی (علیه السلام)
زینب بنت ابی رافع و
فضه نوبیه

فضه راوی حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها)

فضه مدت طولانی در خدمت اهل بیت (علیه السلام) از جمله پیامبر، حضرت فاطمه، امام حسن، امام حسین، حضرت زینب بود و دوران جوانی و اوایل امامت امام سجاد (علیه السلام) را نیز درک کرده است. و گروهی او را باب حضرت فاطمه(سلام الله علیها) می دانند از این روی به طور قطع بارها به نقل سخنان آن حضرت پرداخته است; ولی در اغلب کتب رجالی نامی از وی به چشم نمی خورد. با این حال گروهی مانند ابن شهر آشوب و شیخ مفید وی را از راویان حضرت زهرا (سلام الله علیها) دانسته اند. علامه شوشتری در خصائص الحسینیه به مقام محدثه بودن فضه اشاره می کند و به نظر می رسد «فضه بلااشکال محدثه بوده است و این امر به دلیل زیرکی و باهوشی وی و مدت طولانی مصاحبت با اهل بیت بوده است.»
اما اشخاصی که از فضه سخنانی راء;ء روایت کرده اند و یا به حکایاتی از زندگی وی اشاره نموده اند عبارتند از:
1 - امام علی (علیه السلام)
2- امام صادق (علیه السلام)
3- ابن عباس
4- سوید بن غفلة
5- ابوالقاسم قشیری (نامش علی بن حسن بن قاسم است)
6- ورقة بن عبدالله
7- ادریس بن عبدالله اودی (وی را از اصحاب امام صادق دانسته اند)
8- عمر بن خطاب
در مقاله حاضر فرصت بررسی و نقد روایات، راویان و … وجود ندارد. با این حال وجود اشخاصی چون امیرمؤمنان (علیه السلام)، امام صادق (علیه السلام) و ابن عباس در بین رجالی که درباره فضه سخن گفته اند، می تواند اهمیت سیره و سلوک این بانوی بزرگوار را به خوبی نشان دهد.
روایاتی که فضه از ائمه بیان کرده، تنها به امیرمؤمنان و فاطمه زهرا (سلام الله علیها) منحصر می شود که در روایت ابوالقاسم قشیری به آن اشاره شده است.

پی نوشتها

1- متاسفانه محققان در تالیفات خود درباره فضه خادمه به جستجو نپرداخته اند و به نقش وی و یا حیات عادی او در زمان امام حسن (علیه السلام) کوچکترین اشاره ای نکرده اند. هر چند این امر می تواند معلول در دسترس نبودن منابع تحقیقی باشد، ولی از محققان و نویسندگان انتظار می رود فرصت بیشتری برای یافتن سرنخهایی از زندگی وی اختصاص دهند. البته برخی بر این عقیده اند که فضه خادمه حداکثر تا اوایل دوران ولایت امام حسن(علیه السلام) زنده بود و از آن پس هیچ نشانی از وی در تاریخ وجود ندارد. البته این گروه نیز هیچ دلیلی بر مدعای خود ندارند و حتی خبری از وفات، محل دفن و … وی در آن عصر وجود ندارد.